فصلنامه نقد کتاب میراث
پیاپی 5 (بهار 1394)

فرامرزنامه منظومه ای حماسی است در شرح زندگانی، ماجراها، و جنگ های فرامرز، پسر رستم، در قالب مثنوی که به پیروی از فردوسی سروده شده است. این منظومه از دو نظر اهمیت به سزایی دارد: یکی به لحاظ زبانی که از منابع مهم بازمانده از قرن ششم هجری است و دیگری به لحاظ محتوایی که انبوهی از روایات حماسی کهن مربوط به خاندان رستم را در خود جای داده است. فرامرزنامه براساس متن منثوری به همین نام که از وجود آن در قرن پنجم آگاهی داریم، سروده شده است؛ این متن منثور نیز، به نوبه خود، از روی نامه خسروان آزادسرو (تالیف در قرن چهارم هجری) که مهم ترین کتاب درباره خاندان رستم بوده، نوشته شده است.

شرح دعای ندبه، از مهمترین آثار استاد فقید سید جلال الدین محدث ارموی (متوفی 1358 شمسی) است که نویسنده شصت سال از عمر خود را بر سر آن نهاده و پس از سی و پنج سال برای نخستین بار، در سه مجلد، حدود دو هزار صفحه منتشر شده است. در این گفتار، ویژگی های این کتاب مرور شده است، از جمله: ارتباط محدث با دانشوران معاصر خود برای توضیح جملات دعای ندبه، معرفی شش شرح چاپ شده و نشده دعای ندبه مورد استفاده مولف، سبک نگارش کتاب، مقدمه مفصل و تحقیقی کتاب در زمینه منابع و اعتبار سندی دعای ندبه و معرفت امام مهدی علیه السلام و انتظار آن حضرت.

رساله اثبات العقل المجرد خواجه نصیر الدین طوسی و برخی از شروح و حواشی مهم آن به تازگی با تصحیح و مقدمه خانم طیبه عارف نیا به چاپ رسید. علی رغم سعی بسیاری که مصحح محترم در راه تصحیح این کتاب مبذول داشته است، متن عرضه شده از سوی او همراه با اشکالات و نابسامانی های گوناگونی است که این گفتار به قصد تذکار آن ها سامان یافته است. افتادگی عبارات یا جملات، اشتباه در ضبط کلمات، مقابله نشدن دقیق نسخه ها با یکدیگر و خاصه سهل انگاری در گزارش دقیق اختلاف نسخ در موارد متعدد، ضعف در تشخیص ضبط صحیح کلمات و لغزش در انتخاب ضبط برتر از بین نسخه بدل ها، تقطیع های نادرست در پاره ای از موارد، اغلاط حروف نگاشتی، اعراب گذاری غلط، و اشکالات ویرایشی دیگر، مانند کاربرد نادرست علائم سجاوندی، بخشی از پریشانی ها و نابسامانی هایی است که در این طبع به ظاهر آراسته و به صورت ویراسته قابل ملاحظه است.

ایران شناسی در روسیه قدمتی نزدیک به سیصد سال دارد که دستاورد آن انتشار صدها کتاب و مقاله و رساله دانشگاهی در حوزه های مختلف تاریخی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه ایران است. این روند ایران شناسی روسی را تبدیل به سبک و جایگاه ویژه ای در میان مکاتب جهانی شرق شناسی کرده است. کتابی که در این مقاله بررسی می شود یکی از آثاری است که تلاش کرده تعدادی از کتاب های مهمی که در زمینه ایران شناسی در پانزده سال اخیر به زبان روسی منتشر شده است را بررسی کند. این اثر بازتاب دهنده بخش هایی از رویکرد ایران شناسی روسی است و خوانندگان ایرانی را با چشم اندازهایی از این تکاپوی علمی آشنا می کند. در این مقاله به بررسی این کتاب و نقاط قوت و ضعف آن پرداخته می شود.

با مساعدت مالی پاپ ژولیوس دوم، کتاب صلاه السواعی به زبان عربی در سال 1514م. در شهر فانو ایتالیا به چاپ رسید و به تملک کتابخانه او در آمد. این کتاب پس از چاپ و انتشار به صورت کتابی بسیار نادر و نایاب درآمد. همین مساله ناشناخته بودن و روند تولید آن تا مدت ها برای محققین سوالات بسیاری را ایجاد کرده است؛ از جمله این سوالات مهم بررسی انگیزه های پاپ ژولیوس در ترجمه، چاپ، و انتشار این کتاب است که دلایل گوناگونی را می توان برای آن برشمرد. مثلا، هدف از ترجمه و انتشار کتاب کاتولیک صلاه السواعی انگیزه جنگی بوده یا به عنوان یک ابزار تبلیغی مذهبی کاربرد داشته است؛ و شاید بیشتر هدف از تولید آن برخورداری ارتدوکسیان شرقی از کتاب مذکور بوده است که این مورد سبب شد تا غربی ها و محققان نیز به کاربرد بومی و منطقه ای کتاب توجه کنند. تمام این سوالات همچنان این ابهام را باقی می گذارد که چرا پاپ ژولیوس بلادرنگ مسئله چاپ و ترجمه کتاب را دنبال کرده است؛ هرچند خارج از تصور نیست که در آینده پژوهشگران بتوانند به این سوالات پاسخ دهند. در سرآغاز کتاب، با توجه به صفحه آرایی و شیوه ترجمه و همسانی آن با قرآن، به نظر می رسد این کتاب به قصد جذب مسلمانان تولید شده باشد. این مساله با خوشنویسی های سرآغاز بخش های مختلف کتاب که از بخش های مختلف آغازین قرآن الگوبرداری شده بیشتر به واقعیت نزدیک می شود؛ همچون عبارت «به نام خداوند حی و جاوید». با توجه به شناختی که ترک ها از پاپ ژولیوس داشتند، اگر این کتاب به ترکی ترجمه می شد، ممکن بود قبل از مرگ پاپ، ارتباط بهتری با مردم آن جامعه برقرار سازد اما به نظر می رسد که متن عربی مانع چنین انگاشتی بوده باشد.

طبق آمارها، به لحاظ کمی، کتابخانه ملی ایران، با دارایی حدود چهل هزار مجلد دستنویس، رتبه دوم کتابخانه تراثی ایران را به خود اختصاص داده است. با تلاش شش نفر از فهرست نگاران این کتابخانه، طی چهل سال (1343 تا 1383)، 3083 نسخه فارسی و 6050 نسخه عربی در 21 جلد فهرست و به صورت توصیفی نگارش و منتشر شده است. طبق اظهار نظر مسوولان کتابخانه، از اوایل دهه 1383 تا پایان 1393، حدود 4500 نسخه دیگر فهرست شده است که به زودی در 15 جلد منتشر خواهد شد. در این نوشتار، آخرین فهرست منتشره این کتابخانه، یعنی جلد چهل و پنجم، که در آن 300 مجلد نسخ خطی برپای سیستم مارک ایران معرفی شده است به اجمال نقدوبررسی شده است.

این مقاله به بررسی فهرست نسخه های خطی کتابخانه حجت الاسلام و المسلمین آقا سید کاظم میریحیی در اراک پرداخته است. نویسنده مقاله ضمن ارج نهادن بر کوشش مولف محترم فهرست برای معرفی نسخه های خطی کتابخانه های کوچک و کمتر شناخته شده، به بررسی نقاط ضعف این فهرست پرداخته است. مقاله در سه بخش، کتابشناسی، نسخه شناسی، و حروفچینی، اشکالاتی را که در این فهرست وجود دارد تذکر داده است. نقد این فهرست با هدف رسیدن به فهرست نگاری یکدست و استاندارد انجام شده است.

مجلد پنجاه و دوم فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تالیف محمودنظری، شامل 400 نسخه خطی است ونسخه های شماره 18901 تا 19300 را دربر می گیرد. این نسخه ها به زبان های فارسی، عربی، و ترکی، و بیشتر آنها متاخر است. تعدادی از نسخه ها متعلق به منطقه افغانستان و شبه قاره هند است و شمار نسخه های فقه حنفی درمیان آن ها چشمگیر است. در این نوشتار، به ذکر برخی نکات درباره روش فهرست نگاری نسخه های خطی در این مجلد پرداخته شده و به چند اشکال موردی، برخی کاستی ها در بخش نسخه شناسی، برخی اشکالات ادبی و ویرایشی، و اشکالات نمایه پدیدآورندگان اشاره شده است.

مفتاح العلوم، اثر سراج الدین ابویعقوب سکاکی (626__555)، دانشمند نامی ادبیات عرب، در سده هفتم قمری است. این کتاب یکی از نامی ترین دانشنامه های علوم ادبی رایج روزگار خود است که به شرح دوازده علم از علوم ادبی پرداخته است. بر این کتاب، تاکنون 131 شرح، حاشیه، تلخیص، و مانند آن نوشته شده است. تاکنون 52 نسخه خطی از این کتاب در ایران شناخته شده است که نسخه خطی کتابخانه وزیری یزد یکی از دونسخه کهن این کتاب به تاریخ 701 ق یعنی 75 سال پس از درگذشت نویسنده است و از این حیث، نسخه ای قابل اعتنا برای تصحیح علمی است؛ تاکنون این کتاب در ایران تصحیح و چاپ نشده است.

بیان جنبه های هنری نسخه های خطی نیازمند تخصص فنی و حرفه ای است. کتاب مکتب هنری شیراز در نسخ خطی ایرانی می تواند به عنوان یک منبع آموزشی تخصصی در این حوزه مورد استفاده اساتید، پژوهشگران، فهرست نگاران، و دانشجویان قرار گیرد. در این اثر، نقاشی و تذهیب ایرانی اسلامی مکتب هنری شیراز از بدو ظهور تا اوج تکامل و کتاب آرایی در ایران در دوره های مغول، تیموری، صفوی، افشاریه، زندیه، و قاجار به طور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. ارائه تصویر روشنی از اهمیت موضوع، فصل بندی و تصاویر متناسب با محتوای مطالب ارائه شده و نمایه های متعدد و تخصصی از مزایای برجسته این کتاب است. علاوه بر بعضی از اشباهات تایپی، نوشتاری، و استناددهی، همخوانی نداشتن عنوان کتاب با فصول و مطالب ارائه شده، دقیق و شفاف نبودن جامعه آماری، بیان نشدن پیشینه خارج از کشور، ناقص بودن اطلاعات کتابشناختی منابع و مآخذ، یکدست و کامل نبودن اطلاعات نمونه ها و تصاویر، بودن نتایج پژوهش با اهمیت موضوع و حجم مطالب ارائه شده، تقسیم بندی غیر ضروری نمایه ها از نواقص و اشکالات عمده این اثر محسوب می شود. پیشنهادهای ارائه شده در انتهای مقاله می تواند علاوه بر رفع نقایص و اشکالات، بر غنای این اثر در چاپ و ویرایش های بعدی یا تدوین آثار مشابه در آینده موثر و مفید باشد.

کتاب تاریخ نسخه پردازی و تصحیح انتقادی نسخه های خطی، تالیف نجیب مایل هروی، که شرکت انتشارات سوره مهر آن را منتشر کرده است از تازه ترین پژوهش ها در حوزه نسخ خطی و تصحیح متون کهن است که در دو بخش اصلی به نگارش درآمده است. در این مقاله سعی می شود ضمن مطابقت این کتاب که بازچاپی است از اثری که پیش تر به طبع رسیده بود با نسخه پیشین، به شکلی اجمالی به معرفی آن پرداخته شود

اسناد تاریخی و نسخ خطی از منابع مهم مورد استفاده در پژوهش های تاریخی هستند. امروزه کمتر پژوهش تاریخی را سراغ داریم که بدون استفاده از این دو منبع مهم به انجام برسد. اهمیت استفاده از این منابع به گونه ای است که درصد درخور توجهی از عیار یک پژوهش تاریخی با میزان استفاده آن از اسناد تاریخی و نسخ خطی سنجیده می شود. در این راستا، در سال های اخیر، برای بررسی این منابع، گرایشی مستقل در رشته تاریخ راه اندازی شده است. با این حال، نمی توان اهمیت اسناد تاریخی و نسخ خطی را تنها به رشته تاریخ محدود کرد؛ زیرا این منابع از جنبه های غیرتاریخی مورد توجه رشته هایی چون هنر، کتابداری، الهیات و حسابداری نیز هست. در این مقاله، با رویکردی توصیفی تحلیلی و با استفاده از آمار و ارقام، پایان نامه هایی که به صورت مستقل در حوزه اسناد تاریخی و نسخ خطی انجام گرفته اند مورد بررسی قرار می گیرد. ضرورت راه اندازی گرایش اسناد و نسخ خطی چه بود؟ آیا معیار خاصی برای انتخاب موضوع پایان نامه ها از سوی متولیان این گرایش در نظر گرفته شده است؟ چه پایان نامه هایی در این حوزه انجام گرفته است؟ چه موضوعاتی بیشتر مورد توجه دانشجویان قرار گرفته است؟ کدام رشته ها به این حوزه پرداخته اند؟ کدام دوره های تاریخی کمتر و بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند؟ رویکرد دانشجویان به این حوزه از چه زاویه ای است؟ اساتید چه تاثیری بر روند انتخاب موضوع دارند؟ پاسخ به سوالاتی از این دست هدف اصلی این مقاله است.

در یکی از شماره های پیشین فصلنامه نقد کتاب میراث، مقاله ای باعنوان «معرفی و نقد کتاب مصباح الارواح» منشر شد. این نقد را مسعود طالبی نوشته است و در آن ادعاها و استدلال های فراوانی را بیان کرده تا مطالبی را اثبات کند. در این مقاله، علاوه سعی خواهیم کرد نشان دهیم بسیاری از استدلال ها و ادعاهای نویسنده خدشه پذیر است است و بالتبع، نباید نتایجی که برپایه این استدلال ها گرفته شده و دعاوی ای که در آن مقاله مطرح شده است را چندان جدی گرفت.

مقاله حاضر دربردارنده مجموعه ای از اجازات حدیثی چاپ شده در کتابهای چاپ سنگی دوره قاجار می باشد که به جهت ضمیمه بودن در میان انبوهی از کتابهای آن دوران دور از دسترس و پنهان بوده که نویسنده مقاله حاضر سعی نموده با استخراج آنها به معرفی اجمالی این اجازات بپردازد.